του Θάνου Χρυσανθόπουλου*
Αφορμή για να γράψω αυτές τις σκέψεις που διαβάζετε σήμερα στάθηκαν δυο γεγονότα, που μπορεί να μοιάζουν άσχετα μεταξύ τους και με αντίρροπες δυνάμεις, αλλά, με κάποιον τρόπο, συνδέονται και δημιουργούν έναν χώρο συζήτησης και διαλόγου για την κουήρ μετάφραση την Ελλάδα.
Στις 10 Απριλίου 2025 βρέθηκα στο βιβλιοπωλείο Polyglot στην οδό Ακαδημίας όπου παρακολούθησα με μεγάλη χαρά την παρουσίαση της ανθολογίας κουήρ ποίησης σε μετάφραση προς τα ισπανικά από την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Μάλαγα, María López Villalba. Να πω την αλήθεια, ανυπομονούσα για την εκδήλωση αυτή και ενθουσιάστηκα με το μικρό αυτό πόνημα, γιατί με μια προσεκτική ανάγνωση, αυτή η δίγλωσση έκδοση έχει να προσφέρει πολλά σχετικά με τη φύση και τις τεχνικές της κουήρ μετάφρασης με γλώσσα εργασίας τα ελληνικά. Σε πρόσφατη συνέντευξή της, η μεταφράστρια αναρωτιέται «Τι μπορώ να κάνω εγώ;», [1] καθώς η μεταφράστρια σκέφτεται τρόπους δράσης για την ανατροπή των υφιστάμενων ιεραρχιών που καταδυναστεύουν κουήρ σώματα και ταυτότητες. Η μετάφραση της εν λόγω ανθολογίας αποτελεί ένα εύγλωττο δείγμα κουήρ μεταφραστικής θεωρίας και πράξης και συμβάλλει στην ορατότητά της.
Από την άλλη, κάθε χρόνο, συμμετέχω στο Φεστιβάλ Πορνό, [2] το οποίο ακούραστα επιμελείται ο Μενέλας, διότι οι ταινίες πορνό, όπως προβάλλονται και πλαισιώνονται στο εν λόγω φεστιβάλ, είναι βαθιά κουήρ ως προς την τεχνική, το περιεχόμενο, την αισθητική τους. Επιπλέον, ως υποτιτλιστής και διαπολιτισμικός διαμεσολαβητής, με ενδιαφέρει να παρατηρώ τρόπους και τεχνικές που μετέρχονται τα διάφορα μεταφραστικά υποκείμενα για την απόδοση των υποτίτλων και τη μετάφραση/διαχείριση του κουήρ περιεχομένου εν γένει, δεδομένου ότι το Φεστιβάλ έχει αποκτήσει αναγνωρισιμότητα και επεκτείνεται σε διάφορες χώρες του κόσμου με επίκεντρο την Αθήνα, άρα την ελληνόφωνη κοινότητα. Πρέπει να αναφερθεί ότι το Φεστιβάλ, με έναν παιγνιώδη τρόπο, χρησιμοποιεί εικόνες, πρακτικές και μύθους της Αρχαίας Ελλάδας, για να τους επανερμηνεύσει και να προωθήσει το Φεστιβάλ μέσα από ένα «ένδοξο» (ή και όχι) κουήρ ελληνικό παρελθόν. Δυστυχώς, στην ενότητα «Γανυμήδη» που ήταν αφιερωμένο σε ταινίες μικρού μήκους ανδρικού γκέι/ομοερωτικού περιεχομένου, οι οποίες προέρχονται κατά κύριο λόγο από την Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική, οι υπότιτλοι παρουσιαστήκαν μόνο στα αγγλικά. Από τη μια, η χρήση μόνο των αγγλικών υποτίτλων θέτει εμπόδια στα άτομα που δεν γνωρίζουν καθόλου ή δεν γνωρίζουν καλά αγγλικά. Από την άλλη, ως προς το πεδίο της μετάφρασης, δεν προωθείται η κουήρ μετάφραση ως μέσο για την ανάδειξη τόσο των ταινιών όσο και της πρόσληψής τους στην Ελλάδα. Οι λόγοι πίσω από τη μη μετάφραση ή καλύτερα την αδυναμία μετάφρασης του κουήρ οπτικοακουστικού περιεχομένου είναι ποικίλοι, κυρίως οικονομικοί, θα υπέθετα, αλλά και καλλιτεχνικοί, θα υποπτευόμουν, αλλά δεν θα αναφερθώ μακροσκελώς σε αυτό το θέμα, διότι εκφεύγει από τον σκοπό του παρόντος. Σίγουρα αποτελεί μια σκέψη που μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω σε μια άλλη απόπειρα καταγραφής σκέψεων για τη μετάφραση. Κατά τη διάρκεια της προβολής, ομολογώ ότι το διασκέδασα, διότι προσπαθούσα να βρω πιθανές αποδόσεις σε όρους, λέξεις, εκφράσεις και λογοπαίγνια στα ελληνικά, τα οποία απηχούν στην κουήρ αισθητική και προσέγγιση της γλώσσας του πρωτοτύπου. Ωστόσο, ένιωθα ότι ένα μεγάλο μέρος του κουήρ περιεχομένου που παράγεται με οπτικοακουστική μορφή, όπως είναι οι ταινίες μικρού μήκους, είτε με λογοτεχνική μορφή, όπως είναι η ποίηση, πολλές φορές και για διάφορους λόγους μένει αμετάφραστο σκοπίμως ή, στην καλύτερη περίπτωση, ενώ υπάρχει η θέληση, δεν υπάρχουν τα οικονομικά μέσα για να επιτευχθεί αυτό.
Για να διεισδύσουμε στον πυρήνα της κουήρ μετάφρασης, χρειαζόμαστε κατά κύριο λόγο δείγματα γραφής και μετάφρασης με κουήρ σκοπιμότητα, για να υπάρξει αυτή η ανατροφοδότηση που θα παράγει θεωρία μέσω της πράξης. Όπως έλεγε ο αγαπημένος μου καθηγητής μετάφρασης, Γιώργος Κεντρωτής, «Για να γίνεις φούρναρης, πρέπει να φουρνίσεις πολλά καρβέλια». Με τον ίδιο τρόπο, για να δούμε τι είναι η κουήρ μετάφραση, πώς εξελίσσεται, τι τεχνικές χρησιμοποιούνται και με ποιον τρόπο στέκεται στην κοινωνία, πρέπει να υπάρχουν δυνατότητες, ευκαιρίες και δείγματα μετάφρασης, με όλα τα λάθη, τις αστοχίες και τις παραλείψεις, για να πούμε ότι η κουήρ μετάφραση είναι ορατή και υπάρχει στη χώρα μας, και έχει πάρει αυτήν τη μορφή.
Τα δυο παραδείγματα που ανέφερα παραπάνω είναι ίσως χαρακτηριστικά για τους τρόπους αντιμετώπισης της κουήρ γραφής στην Ελλάδα. Από τη μια, υπάρχει μια τρομερή άνοδος στην έκδοση κουήρ λογοτεχνίας στην Ελλάδα, είτε πρωτότυπης είτε μεταφρασμένης. Από την άλλη, οικονομικοί περιορισμοί που επιβάλλονται δεν διευκολύνουν πάντα αυτήν την ορατότητα που δίνεται μέσω των αυτόνομων και αυτοοργανωμένων εκδοτικών εγχειρημάτων. Βέβαια, για να είμαι ακριβής, τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια ευάριθμη κοινότητα κουήρ μεταφραστικών υποκειμένων που ασχολείται με την κουήρ μετάφραση όχι μόνο ως ενέργημα αλλά και ως θεωρία, με σκοπό να μελετήσουν εις βάθος αυτόν τον χώρο [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13]. Συγκεκριμένα, η κουήρ μετάφραση είναι ένας χώρος αναγκαίος για τη μετάφραση στο σύνολό της, γιατί αφορά όλα τα κείμενα και ανατρέπει τις παγιωμένες ιεραρχίες και τις ακλόνητες παραδοχές που έχουμε δημιουργήσει για το «ταξίδι» της μετάφρασης. Η κουήρ μετάφραση εισάγει στην ελληνική λογοτεχνία έργα που θεωρούνται «κουήρ», διότι θέτουν εν αμφιβόλω, διασαλεύουν και επαναπροσδιορίζουν ταυτότητες και παραδοχές.
Έτσι, φέρνουν σε επαφή τα ελληνικά με άλλες γλώσσες και δημιουργείται ένας χώρος συνάντησης του γηγενούς κουήρ με το αλλοδαπό. Αυτή η επαφή και η προσπάθεια μετάφρασης είναι ιδιαιτέρως εποικοδομητικές διαδικασία και εμπλουτίζουν τόσο το Ίδιον όσο και το Έτερον, δηλαδή και την ελληνική και την ξένη γλώσσα, διότι η ελληνική γλώσσα αναμετράται με τον εαυτό της, σκάβει βαθιά και εξερευνά πτυχές της δίκης της κουήρ ιστοριογραφίας μέσα από τις ανισομετρίες και τις ευαίσθητες ισορροπίες μεταξύ των γλωσσών.
[1] M. Hulot. (2025, Μάιος). Μια Ισπανίδα καθηγήτρια μεταφράζει ελληνική queer ποίηση. LIFO. Ανακτήθηκε από https://www.lifo.gr/culture/vivlio/gia-na-apantiseis-ti-einai-queer-theleis-ena-examino-sto-panepistimio
[3] Misiou, V. (2023). The renaissance of women translators in 19th-century Greece (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003178279
[4] Μisiou, V. (2023). From “A Room of Your Own” to “A Room of Her Own”: Women rewriting women and the path to feminist practice. Journal of Feminist Scholarship, 23(23), 5–23. https://digitalcommons.uri.edu/jfs/vol23/iss23/2/
[5] Misiou, V. (2024). Struggling with words in a quest for a gender-free identity: Maggie Nelson’s The Argonauts in Greek. Bridge: Trends and Traditions in Translation and Interpreting Studies, 5(2), 24–45.
[6] Misiou, V. (2025). Trans/forming the Greek theatrescape: Translation for performance as representation. The Journal of Specialised Translation, 43(43), 62–77. https://doi.org/10.26034/cm.jostrans.2025.6943
[7] Chrysanthopoulos, T. (2019). Stage translation in a feminist context: Tennessee Williams decoded for the feminist stage. mTm – A Translation Journal, 11, 223–246.
[8] Badenes, G., & Chrysanthopoulos, T. (2021). La feminidad en tensión en la traducción masculine de teatro. Nueva ReCIT, 4. https://revistas.unc.edu.ar/index.php/ReCIT/article/view/34791/35181
[9] Chrysanthopoulos, T. (2024). Fucking Men, tsolia and mpares: translating camp talk for the Greek stage. Translation Studies, 17(3), 514–532. https://doi.org/10.1080/14781700.2024.2391100
[10] Βλάχου, Ε. (2023, Ιανουάριος). Ανθολογία κουήρ βραζιλιάνικης ποίησης: Προς τη μετάφραση κουήρ λογοτεχνίας – Προς μία κουήρ μετάφραση λογοτεχνίας. Φρέαρ. https://mag.frear.gr/anthologia-koyir-vrazilianikis-poiisis-pros-ti-metafrasi-koyir-logotechnias-pros-mia-koyir-metafrasi-logotechnias/
[11] Vlachou, E. (2023). Translating gender in queer literature: The case of queer poetry translated from Portuguese to Greek. Στο L. A. Thompson, T. Brage, S. Değirmenci, S. Goodman, & M. L. O’Neil (Επιμ.), International Gender for Excellence in Research Conference Proceedings Part 2 (σσ. 272–288). Media-Tryck, Lund University. https://irp.cdn-website.com/864a467d/files/uploaded/International_Gender_for_Excellence_Research_Conference_Proceedings_Selected_Papers_and_Abstacts_PART2.pdf
[12] Καρακίτσος, Γ. (χ.χ.). Η Queer θεωρία στη Λογοτεχνία και τη Μετάφραση: Η ελληνική queer ποίηση και οι (α)ορατότητες της. Προτεινόμενες μεταφράσεις. Academia.edu. https://www.academia.edu/121229895/
[13] Τσιάκαλου, Ο. (2015). Φεμινιστική μετάφραση: Από την Écriture au Féminin προς μια Queeriture. Στο Πρακτικά 4ης Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. https://bit.ly/3yNG6P8
*Ο Θάνος Χρυσανθόπουλος είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Σπούδασε μετάφραση στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και θέατρο στο ΕΚΠΑ. Έχει εργαστεί ως επίσημος μεταφραστής και υποτιτλιστής σε διάφορες εταιρείες και φεστιβάλ. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα και οι δημοσιεύσεις του αφορούν στις διασταυρώσεις φύλου και σεξουαλικότητας με τη μετάφραση, ιδιαιτέρως τη θεατρική μετάφραση και το σύγχρονο αμερικανικό δράμα.
Επί του παρόντος, εκπονεί διδακτορική διατριβή σχετικά με τη μετάφραση του φύλου και της σεξουαλικότητας στα έργα του Tennessee Williams στην Ελλάδα κατά την περίοδο 2009–2024.
